De verlichting
In de tweede helft van de 18e eeuw begon in Nederland de periode van de Verlichting met grote veranderingen op het gebied van wetenschappen, wijsbegeerte, theologie, kunst en literatuur. Ook ging met toen anders denken over begraven en o.a. medici maakten uit hygiënisch oogpunt bezwaar tegen de praktijk van het begraven in kerken.
In 1783 schreef het Zeeuws Genootschap der Wetenschappen te Vlissingen een prijsvraag uit.
Het onderwerp:
‘Dewyl de schadelijkheid der begravenissen, binnen de Steden en Kerken, ten vollen beweezen en vry algemeen erkend is: welke zyn de verschillende redenen, dat die nadeelige gewoonte in deeze Republiek blyft stand grypen; en welke zyn de beste middelen, om dezelve te doen ophouden?’
Stichting begraafplaats Ter Navolging Tiel
J.D. van Leeuwen stichtte, samen met o.a. Arend Hendrik van Eck, het ‘Begraafgenootschap Ter Navolging’ met als doel in Tiel een buitenbegraafplaats aan te leggen. In 1786 werd hiertoe een stuk grond gekocht buiten de Burense Poort. Door een voortvarende aanpak kon Wilhelmina Claszen op 30 december 1786 als eerste op Ter Navolging worden begraven. In de daarop volgende periode werd de begraafplaats als gevolg van twisten tussen de Orangisten en de Patriotten zwaar beschadigd. Pas in 1790 was de begraafplaats weer hersteld en kon er weer iemand worden begraven: Rector van de Latijnsche School E.E. van Bergen wiens grafsteen bewaard is gebleven. In 1806 werd de toegangspoort, in 1800 zwaar beschadigd door een storm, na herstel in 1801 gecompleteerd door het plaatsen van twee nieuwe urnen. Boven de poort prijkte en prijkt de tekst: ‘De menschenliefde door ’t gezond verstand verlicht / heeft deez begraafplaats tot een voorbeeld hier gesticht’.
In 1858 werd goedkeuring verleend voor uitbreiding van de begraafplaats die in 1859 werd voltooid. In het ontwerp van de uitbreiding van Karl George Zocher (1798 – 1863) werd de ingang van de begraafplaats verplaatst van de Stationsweg naar de Lingedijk. Een jaar later werd ook het baarhuisje gebouwd (in de jaren ’70 van de 20e eeuw vernieuwd met gebruikmaking van oud materiaal).
Op 1 december 1971 werd Ter Navolging rijksmonument en van 1986 tot 1 januari 2015 vonden alleen bijzettingen plaats in de bestaande (familie)graven op het noordelijke deel.
In 1998 verscheen, uitgegeven door het toenmalige Streekarchivariaat Tiel – Buren – Culemborg het boek ‘Begraafplaats TER NAVOLGING Tiel, een voorbeeld van verlicht denken’ van de hand van mevrouw A.T.M. Ruygt. Mede dankzij haar boek én de inzet van onder anderen Carla Daalderop is toen een omslag begonnen qua denken en handelen betreffende historische begraafplaatsen in Tiel. De Stichting tot Instandhouding van Historische Begraafplaatsen in Tiel en Omstreken werd opgericht en begon eerst te werken aan het verkrijgen van draagvlak. En vanaf dat moment werd Ter Navolging als het ware weer ‘tot leven gewekt’.
Vanuit 2015 naar de toekomst
2015 was een belangrijk jaar voor de ‘Stichting Ter Navolging Tiel’. Niet alleen worden er op Ter Navolging vanaf 5 juni weer nieuwe (urnen)graven uitgegeven maar werd ook het zuidelijke deel officieel bestemd als strooiveld. Ter gelegenheid daarvan werd toen het kunstwerk ‘Via Nominum’ van de Tielse kunstenaar Michiel van Luijn officieel onthuld.
Nadat rond 2010 een eerste reeks grafmonumenten, waaronder 4 grafkelders en een twintigtal grafzerken, was hersteld werd die lijn in de daarop volgende jaren voorzichtig doorgetrokken. Dat niet alleen in de vorm van het herstellen van een tiental gescheurde, gebroken en / of verzakte (liggende) zerken en (staande) stèles, maar ook door de meer spectaculaire ‘redding’ van o.a. de grafkelders van Küthe en Post in de zomer van 2015 en van Van Lidth de Jeude in 2020. Daarnaast werden er vanaf 2012 op verschillende plekken onder de vegetatie schuil gaande grafzerken gevonden. Door het tot het uiterste beperken van het groenonderhoud waren de meeste grafmonumenten verdwenen onder bramen, klimop en, bovenal, dikke lagen mos. Het grootste deel van de teksten was rond 2010 niet tot nauwelijks leesbaar. De schoonmaakacties hebben er inmiddels toe geleid dat niet alleen de teksten van vrijwel alle grafzerken leesbaar zijn geworden maar dat ook in brokstukken gevonden zerken konden worden gereconstrueerd op een betonnen plaat en met de achterkant boven liggen zerken konden worden gekeerd. In de jaren 2012 – 2018 is Ter Navolging daarmee tientallen grafzerken rijker geworden en de verwachting is gerechtvaardigd dat er nog enkele tientallen andere grafzerken gevonden zullen worden: de beheerder had in 1906 namelijk de opdracht gekregen minder fraaie zerken onder een laagje grond en gras te verbergen!!
Tevens is het herstelplan 2015 – 2025 vastgesteld. Daarin is het herstel van enkele honderden grote en kleinere grafmonumenten opgenomen, waaronder de grafkelders van de families Tydeman en Spiering en een groot aantal zerken met hekwerken.
Het monument op het strooiveld.
De poort van de Joodse begraafplaats.
Joodse Begraafplaats
De Joodse Begraafplaats in Tiel, eigendom van het NIK (Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap), werd in 1827 gesticht op een deel van het voormalige dorp Sandwijck. Vanaf dat moment hoefden de Joodse inwoners van Tiel niet meer naar Buren, Culemborg of Wageningen om begraven te worden. De toenmalige ingang van de begraafplaats lag aan de Visserstraat (‘Vissersstraatje’) en de begraafplaats bood ruimte aan ca. 180 graven. Doordat Tiel in de 19e eeuw een verhoudingsgewijs groot aantal Joodse inwoners telde werd al na ca. 40 jaar geconstateerd dat er geen ruimte meer was en werd een dwars op de oude begraafplaats gesitueerde uitbreiding gepland en vervolgens gerealiseerd. Daarbij werd de ingang verplaatst naar de Voor de Kijkuit en verrees er een in 1876 aanbesteed Metaheerhuisje (voor de rituele reiniging). Begin jaren ’30 van de 20e eeuw ontstond ook op dit gedeelte gebrek aan plaatsruimte. Doordat de Joodse wet bepaalt dat iedere overledene zijn eigen graf moet krijgen en dat er niet geruimd mag worden, moest een uitbreiding van de capaciteit worden gerealiseerd.
Er was nog beperkte ruimte op de plek waar vroeger de ingang (met waarschijnlijk een klein Metaheerhuisje) lag maar ook dat deel dreigde snel vol te raken. Omdat de Joodse Gemeente geen toestemming voor de uitbreiding verkreeg van de burgerlijke Gemeente Tiel werd in 1935 de particuliere Joodse begraafplaats van de familie Beem aan de Meersteeg in Geldermalsen gekocht.
Doordat een groot deel van de Tielse Joodse gemeenschap in de jaren 1942 – 1944 werd weggevoerd en vermoord verviel de noodzaak van de eerder gewenste forse uitbreiding van de begraafcapaciteit. Ter herinnering aan hen die werden weggevoerd werd in 1950 op de Begraafplaats een monument onthuld met daarop de namen van de 29 Joodse slachtoffers van de Sjoa (Holocaust) van de Joodse Gemeente Tiel. Dat monument werd in 2020 gerenoveerd.
Eind negentiger jaren van de vorige eeuw werd een deel van het grondgebied verkocht met daarop de oorspronkelijk bij de begraafplaats behorende stadsboerderij en enkele opstallen. Bij de herinrichting van het terrein werd een deel toegevoegd aan de bestaande begraafplaats waardoor de begraafcapaciteit werd verruimd.
De begraafplaats is, inclusief het toegangshek en het Metaheerhuisje (voor de rituele reinigingen). Op de pilaren aan weerszijden van het toegangshek staan Hebreeuwse teksten uit Ezechiël en Jesaja. De begraafplaats telt ca. 355 graven waarvan meer dan 230 met een grafmonument, waarvan verschillende in de vorm van een gietijzeren paaltje.
In het Metaheerhuisje, dat in 2017/2018 door de gemeente Tiel en vrijwilligers van de stichting werd opgeknapt, is sinds de zomer van 2017 een semipermanente tentoonstelling ingericht over het Joodse leven in Tiel in de afgelopen eeuwen. Van voor 1800 dateren een met zink beklede kist, een stortbak met twee emmers en twee kommen die alle werden gebruikt voor de rituele reiniging van de overledenen. Ook van voor 1800 dateren waarschijnlijk een peilstok voor het peilen van de diepte van een graf en een drietal gebedsborden. Van later datum dateert het in de oorspronkelijke staat teruggebracht zinken fonteintje. Op verzoek van het NIK werden in 2017 twee oorspronkelijk uit de Synagoge (nu moskee) afkomstig objecten in het Metaheerhuisje geplaatst: de uit 1837 daterende 1e steen en een stenen fonteintje. Dat laatste blijkt een vroeg 17e eeuw bovenste deel te bevatten en een uit het begin van de 19e eeuw daterend bassin.
Met ‘Met het verhaal achter het graf’ biedt de expositie verder, naast het overzicht van het Tielse Joodse leven in de voorbije eeuwen, achtergrondgegevens over verschillende op de Joodse Begraafplaats van Tiel begraven en (andere) markante families en personen uit de Joodse gemeenschap.
Alle activiteiten op de Joodse Begraafplaats vinden plaats in nauw overleg en advies en na goedkeuring van het NIK. Klik hier voor meer informatie over het NIK.
De Joodse begraafplaats in Tiel is alleen tijdens ‘Open Dagen’ zoals de Weekend van de Begraafplaats (laatste zondag van mei en Open Monumentendag (tweede zondag van september) geopend. Voor bezoek aan de begraafplaats buiten deze dagen (behoudens op zaterdagen/Sabbat en Joodse feestdagen: dan mogen Joodse begraafplaatsen [wereldwijd] niet worden betreden) kunt u contact opnemen met info@ternavolgingtiel.nl of 06 538 481 85.